Składowe czynniki plonu rzepaku

Rzepak ozimy jest jednym z najbardziej opłacalnych gatunków uprawnych w Polsce i Europie. Najważniejszymi czynnikami decydującymi o  jego potencjale plonowania, na które mamy realny wpływ to dobór odmiany i prawidłowa agrotechnika. To właśnie one kształtują komponenty składowe plonu, czyli liczbę roślin na jednostce powierzchni, liczbę łuszczyn na roślinie, liczbę nasion w łuszczynie oraz masę tysiąca nasion.

Podstawowym czynnikiem składowym plonu rzepaku ozimego jest obsada roślin. Poprawnie dobrana liczba roślin na jednostce powierzchni umożliwia im prawidłowy rozwój oraz osiągnięcie optymalnego pokroju przed zimą, czyli 10-12 liści właściwych, nisko osadzone szyjki korzeniowe o średnicy około 1 cm oraz pęd ze stożkiem wzrostu o wysokości do 3 cm. Zarówno zbyt wysoka, jak i zbyt niska obsada roślin nie są korzystne. Rośliny rosnące w zbyt dużym zagęszczeniu konkurują ze sobą o składniki pokarmowe i wodę, wolniej się rozwijają, wykazują większą tendencję do elongacji szyjki korzeniowej jesienią, są bardziej podatne na porażenie chorobami i wyleganie. Z kolei rośliny rosnące w zbyt niskim zagęszczeniu często są wybujałe na jesieni. W obu przypadkach istnieje większe ryzyko wystąpienia uszkodzeń mrozowych, czyli gorszego przezimowania roślin i spadku obsady. Zaleca się, aby obsada roślin dla większości współczesnych odmian mieszańcowych wynosiła 45-55 sztuk/m², a w przypadku odmian populacyjnych 55-65 sztuk/m². Wówczas rośliny korzystnie rozwijają się podczas jesieni i dobrze zimują, odznaczają się dobrą zdrowotnością, wykazują najmniejszą podatność na wyleganie i osiągają najwyższe plony. Ponadto zagęszczenie roślin należy również dostosować do typu odmiany: dla odmian o standardowej biomasie, na przykład dla DK Extract powinno ono wynosić 40-45 roślin/m², natomiast dla odmian półkarłowych 50-55 roślin/m².

Rzepak ozimy jest rośliną o wysokich zdolnościach kompensacyjnych. Obniżenie w pewnych granicach obsady często nie ma istotnego wpływu na wysokość plonowania, szczególnie w przypadku dobrze utrzymanych plantacji. Dzieje się tak dlatego, iż obsada roślin jest ujemnie skorelowana z liczbą tworzonych produktywnych rozgałęzień bocznych. Tak więc zmniejszenie liczby roślin na jednostce powierzchni spowodowane błędem agrotechnicznym lub niekorzystnym przebiegiem warunków pogodowych nie koniecznie musi więc oznaczać istotnej straty plonu. Należy wówczas odpowiednio dostosować strategię nawożenia i ochrony tak aby ułatwić roślinom wytworzenie większej liczby rozgałęzień bocznych. Dotyczy to oczywiście sytuacji gdy zagęszczenie roślin nie jest przesadnie niskie. Odmiany mieszańcowe z reguły wytwarzają większą liczbę rozgałęzień bocznych niż odmiany populacyjne i dlatego wysiewa się je w mniejszym zagęszczeniu.

Kolejnym czynnikiem składowym plonu rzepaku ozimego jest liczba łuszczyn na roślinie. Cecha ta jest dodatnio skorelowana z liczbą wytworzonych rozgałęzień bocznych, co oznacza, że wraz ze wzrostem ich liczby zwiększa się również liczba łuszczyn na roślinie. Ponadto na liczbę łuszczyn na roślinie wpływają również warunki pogodowe  (przymrozki w okresie kwitnienia, susza w okresie zawiązywania łuszczyn), aktywność owadów zapylających oraz żerowanie szkodników łuszczynowych. Czynniki te, w zależności od nasilenia wystąpienia, mogą w istotny sposób przyczynić się do pogorszenia tego ważnego komponentu plonotwórczego.

Liczba nasion w łuszczynie jest czynnikiem o stosunkowo niedużej tendencji do zmienności i stąd jej niewielki wpływ na wartość plonu. Czynnikiem wykazującym większy wpływ na wysokość plonowania jest natomiast stopień wykształcenia nasion, czyli masa tysiąca nasion. Wielkość ta zależy zarówno od obsady (mniejsza ilość roślin na jednostce powierzchni sprzyja wytwarzaniu większej liczby rozgałęzień bocznych, czyli zwiększa się liczba łuszczyn na roślinie oraz masa tysiąca nasion), jak i od warunków pogodowych (deficyt wody przyczynia się do wykształcenia mniejszych nasion o niższej masie tysiąca nasion).

Końcowy wynik produkcyjny rzepaku ozimego zależy od wpływu szeregu różnych czynników. Staranna analiza poszczególnych elementów składowych wpływających na wysokość plonu może zatem dostarczyć cennych informacji dotyczących potencjalnego poziomu plonowania rzepaku ozimego na długo przed zbiorem.

Marcin Liszewski