Występowanie i zwalczanie chorób rzepaku ozimego na plantacjach uszkadzanych przez zwierzęta jeleniowate

Jak wykazały badania prowadzone w Instytucie Ochrony Roślin – Państwowym Instytucie Badawczym w Poznaniu, istnieje zależność pomiędzy nasileniem wystąpienia chorób rzepaku ozimego powodowanych przez grzyby a permanentnym przebywaniem na plantacji i zgryzaniem roślin przez sarnę i jelenia. Przyczynia się do tego zarówno rekordowy wzrost liczebności populacji wymienionych gatunków zwierząt w ostatnich latach w Polsce, jak i zauważalne zmiany w ich zachowaniu oraz wzrost powierzchni upraw rzepaku w naszym kraju (o około 100% w ostatnim dziesięcioleciu). Obecnie mamy w Polsce około 300 tysięcy jeleni (o ponad 100% więcej niż 10 lat temu), około miliona saren i 200 tysięcy dzików.

Współczesne odmiany rzepaku, pozbawione kwasu erukowego i glukozynolanów, są dla zwierząt jeleniowatych bardzo atrakcyjnym, łatwo strawnym i energetycznym pokarmem. Pojedynczy osobnik sarny potrafi zjeść od 1,5 do 2,5 kilogramów masy zielonej rzepaku na dobę, uszkadzając przy tej okazji około 100-300 roślin! Jeleń z kolei jest zwierzęciem 4–6- krotnie większym od sarny i spożywa do 15 kilogramów pokarmu roślinnego na dobę. Jeleniowate tworzą w okresie jesienno-zimowym stada liczące niekiedy kilkadziesiąt osobników. Częste wizyty tych zwierząt na polach rzepaku ozimego powodują duże szkody, zarówno bezpośrednie, polegające na zjadaniu i wydeptywaniu roślin, jak i pośrednie, polegające na narażaniu uszkodzonych mechanicznie roślin na porażenie przez grzyby chorobotwórcze i bakterie, zmianę pokroju, późniejsze dojrzewanie i zwiększoną podatność na szkodniki. Poziom wymienionych skutków bytowania zwierząt na plantacji związany jest z lokalnym zagęszczeniem populacji omawianych gatunków zwierząt, które w różnych rejonach Polski jest zmienne, a także z przestrzennym usytuowaniem pól w krajobrazie przyrodniczym. Niektóre plantacje rzepaku ozimego położone w pobliżu lasów i ostoi zwierząt są bardziej narażone na zgryzanie i wydeptywanie przez cały okres wegetacji, a największe szkody powstają w okresie przedwiośnia, kiedy brakuje wysokoenergetycznego i łatwostrawnego pokarmu w lasach. Dodatkowym czynnikiem powodującym częstsze migracje jeleniowatych z lasów na pola oraz tworzenie stad o większej liczbie osobników jest od kilku lat wzrastająca presja wilków, które podlegają ochronie i dzięki temu występują obecnie w całej Polsce. Szacuje się, że obecnie w Polsce żyje około 1500 tych zwierząt.
Badania prowadzone w IOR-PIB w Poznaniu wykazały, że zarówno uszkodzenia rozety liściowej, jak i stożka wzrostu rzepaku w fazach BBCH 30-48 zawsze powodują spadek plonowania tak uszkodzonych roślin w granicach 15-50%, a częstym następstwem żerowania zwierząt jest ich obumieranie. Mimo zdolności rzepaku do regeneracji wiadomo, że jednym z ważniejszych czynników ograniczających plonowanie uszkodzonych mechanicznie roślin są następczo występujące choroby powodowane przez infekcje zarodników grzybów dostających się do roślin poprzez zranione tkanki. Optymalne warunki do infekcji chorób panują wczesną wiosną, zwłaszcza w warunkach wysokiej wilgotności powietrza i temperatury około 5-10°C. Doświadczalnie dowiedziono między innymi istnienie korelacji pomiędzy występowaniem na plantacjach zwierząt jeleniowatych a wzrostem zachorowań spowodowanym suchą zgnilizną kapustnych. W rejonach występowania kiły kapustnych rolnicy stwierdzają większe nasilenie choroby na plantacjach, gdzie licznie występują sarny i jelenie.
Korzystne warunki dla infekcji chorób wywoływanych przez grzyby rzepaku panują na przedwiośniu. W zależności od przebiegu pogody, dłuższe okresy utrzymywania się wysokiej wilgotności i sprzyjającej temperatury powietrza sprzyjają rozwojowi szarej zgnilizny kapustnych, szarej pleśni oraz czerni krzyżowych. Dlatego wiosną plantatorzy, których pola narażone są na intensywne żerowanie jeleniowatych powinni zdawać sobie sprawę z tych zagrożeń, jak również z możliwości profilaktyki lub interwencji.
W 2013 roku w dwóch lokalizacjach (Wilkanów i Ratajno) w Kotlinie Kłodzkiej IOR- -PIB przeprowadził doświadczenia mające na celu sprawdzenie skuteczności ochrony roślin rzepaku ozimego silnie zgryzanego i uszkodzonego przez jelenie i sarny przy użyciu fungicydu Topsin M 500 SC zawierającego tiofanat metylowy w ilości 500 g/litr. Wybór fungicydu nie był przypadkowy. Chodziło bowiem o sprawdzenie działania substancji czynnej o szerokim zakresie zwalczanych gatunków grzybów. Topsin M 500 SC zawiera substancję czynną z grupy benzimidazoli – tiofanat metylowy, który skutecznie zwalcza sprawców takich chorób jak np. fuzariozy, mączniaki, septoriozy, rdze, zgnilizny, plamistości. Używany jest do ochrony zbóż, rzepaku ozimego, buraka cukrowego, roślin sadowniczych, warzywnych, i ozdobnych. Chroni rzepak ozimy przed czernią krzyżowych, szarą pleśnią, zgnilizną twardzikową, suchą zgnilizną kapustnych. Ocenę uszkodzeń wybranych do doświadczeń plantacji rzepaku przez zwierzęta jeleniowate przeprowadzono wczesną wiosną 2013 roku, w stadium rozwoju roślin BBCH 50. Ocena wykazała, że spośród ocalałych od całkowitego zniszczenia około 85% roślin było uszkodzonych w różnym stopniu roślin (stożek wzrostu, rozeta) na plantacji Wilkanów i około 80% na plantacji Ratajno. W obu przypadkach właściciele plantacji zgłaszali występowanie licznych stad jeleni i saren, dochodzących do kilkudziesięciu osobników na każdej plantacji. W każdej z lokalizacji przeprowadzono następnie dwie wersje doświadczenia. W pierwszej wersji, w momencie intensywnego wzrostu pędu rzepaku (BBCH 52) zastosowano zabieg opryskiwania fungicydem Topsin M 500 SC w dawce 1,4 l/ha. W drugiej wersji na powierzchni kontrolnej tej samej plantacji pominięto zabieg fungicydowy. Ocenę doświadczenia przeprowadzono na roślinach znajdujących się w fazie BBCH 75 (50% łuszczyn dojrzewa). Określono średnią wysokość roślin w każdej wersji doświadczenia, liczbę odgałęzień roślin uszkodzonych przez jeleniowate, procent łodyg porażonych przez suchą zgniliznę kapustnych i zgniliznę twardzikową oraz procent porażenia łuszczyn przez czerń krzyżowych i szarą pleśń. Końcowym etapem doświadczeń była ocena plonu dla wszystkich obiektów w obu doświadczeniach.
Wyniki doświadczeń dotyczące wpływu środka Topsin M 500 SC na zdrowotność i plonowanie roślin rzepaku ozimego silnie uszkodzonego przez jeleniowate wykazały wyraźne różnice we wszystkich badanych parametrach. Stwierdzono mniejsze porażenie roślin przez choroby i ich wyższe plonowanie w kombinacjach chronionych przy pomocy fungicydu Topsin M 500 SC w porównaniu do kombinacji kontrolnych, w których nie stosowano ochrony fungicydowej.
Na plantacji Ratajno rośliny chronione środkiem Topsin M 500 SC osiągnęły wysokość średnio o 25 cm wyższą niż rośliny w wersjach kontrolnych, pomimo, że liczba wykształconych odgałęzień bocznych w przypadku roślin z uszkodzonym stożkiem wzrostu była w obu wersjach doświadczalnych podobna. Ogólne porażenie roślin przez choroby w tej lokalizacji było zdecydowanie wyższe niż w przypadku lokalizacji Wilkanów. Rośliny chronione środkiem Topsin M 500 SC były jednak znacznie mniej porażone przez sprawców najważniejszych chorób niż rośliny kontrolne. Plonowanie roślin chronionych środkiem Topsin M 500 SC było na plantacji Ratajno o 0,7 t/ha wyższe niż roślin kontrolnych . W przypadku lokalizacji Wilkanów poziom uszkodzeń roślin dokonanych przez zwierzęta jeleniowate był nieco wyższy niż plantacji Ratajno. Pozostałe parametry uszkodzeń nie różniły się między obiektami znacząco. Rośliny rzepaku w wersji z ochroną preparatem Topsin M 500 SC były wyższe od roślin kontrolnych średnio o 22 cm. i słabiej porażone przez sprawców chorób grzybowych. Plon roślin chronionych środkiem Topsin M 500 SC był wyższy niż roślin kontrolnych o 0,4 t/ha.
Doświadczenia w obu lokalizacjach wykazały wyraźny, korzystny wpływ na zdrowotność i plonowanie roślin uszkodzonych przez zwierzęta jeleniowate przy zastosowaniu zabiegu fungicydem Topsin M 500 SC. Rolnicy uprawiający rzepak w rejonach licznego występowania sarny i jelenia, których plantacje narażone są na silne uszkadzanie roślin przez te zwierzęta, powinni więc w programach ochrony uwzględniać ten czynnik i w celu złagodzenia skutków porażenia przez sprawców chorób grzybowych (z powodu ułatwionej infekcji), zaplanować użycie środka grzybobójczego.